ترکیب‌ها در زبان فارسی با کسرۀ اضافه به هم جوش می‌خورند؛ مانند غربِ وحشی، مردِ عمل و طعمِ قهوه. خیلی اوقات کسره را می‌دزدیم و آن را درج نمی‌کنیم، مگر زمانی که خواندن ترکیب بدون کسره ابهام‌آمیز باشد. نوشتن کسرۀ اضافه در واژه‌هایی که انتهایشان ه غیرملفوظ دارند، مدت‌ها مایۀ مصیبت بود و جنجال‌های زیادی به‌پاکرد؛ صاحب‌نظران دربارۀ شکل نوشتاریِ کسرۀ اضافه اختلاف‌نظر داشتند و توپشان پر بود و با خطابه‌هایشان به فرهنگستان توپیدند.

 پس از مدت‌ها فرهنگستان زبان و ادب فارسی کتاب دستورخط فارسی را منتشر کرد و غائله تا حد زیادی ختم‌به‌خیر شد؛ اما اختلاف‌نظرها هنوز هم گهگاهی به گوش می‌رسند. در این مقاله «ی میانجی» برآمده از کسرۀ اضافه و نحوۀ نوشتن آن را بررسی می‌کنیم.

کسرۀ اضافه در واژه‌هایی پایان‌یافته با ه غیرملفوظ

در واژه‌هایی که انتهایشان ه غیرملفوظ دارند، کسرۀ اضافه باید «ی» خوانده شود. نظام آوایی زبان فارسی اجازه نمی‌دهد دو واکه (مصوت) را پشت‌هم بخوانیم. ازآنجایی‌که ه غیرملفوظْ خودش صدایی مثل کسره دارد، در پیوند با کسرۀ اضافی، ‌خوانش را سخت می‌کند و همین می‌شود که ی میانجی برای کمک به خوانش از ناکجا پیدایش می‌شود.

مصوبه‌های فرهنگستان زبان و ادب فارسی، بر فارسی‌نویسان واجب کرد که برای مشخص‌شدن این ی میانجی در ترکیب‌ها، آن را با نماد «ء» نشان دهند. این نویسۀ همزه‌مانند در واقع همزه نیست، یک ی کوچک است که به آن «سَریا» می‌گویند. سریا به‌علت استاندارد نبودن نویسه‌های فارسی در فونت‌ها، به شکل همزه درمی‌آید.

سرگذشت و درگذشت همزه

پیش‌تر، همزه غالباً نشانۀ قراردادی ی میانجی بود. مثلاً ترکیب‌هایی مثل غوغای بزرگ و داروغۀ شهر گاهی به شکل غوغاء بزرگ و داروغهء شهر نوشته می‌شدند. بعد از مدتی، همزه لا‌به‌لای طرفدارانش مخالفانی نیز پیدا کرد که طرفدار تغییردادن این نویسه بودند.

نخستین کسی که ی میانجی بزرگ به‌جای همزه را به فرهنگستان پیشنهاد کرد، احمد بهمن‌یار در خطابۀ ورودی خود در سال ۱۳۲۱ بود. او دلایلی را برای این امر برشمرد؛ همچون:

• ی میانجی، همزه نیست. با استفاده از ی بزرگ تمایز میان آن دو مشخص می‌شود.
• طبق اصل تعمیم، ازآنجایی‌که ترکیباتی مانند «رادیوی جیبی» با ی بزرگ به کار می‌روند، دلیلی ندارد اینجا با همزه به کار روند.
• محل همزه بالای حروف معتل (و-ا-ی) است و آنچه کرسی همزه شود، نادیده گرفته می‌شود. پس از ی بزرگ استفاده شود تا آنچه تلفظ می‌شود در خط محفوظ بماند.
• خواندن و نوشتن ی بزرگ، آموزشی‌تر و ساده‌تر است. نوآموز در یادگیری آن دچار مشکل نمی‌شود.
• این شیوه همچون متون کهن است و ما را با گذشتگان نزدیک‌تر می‌سازد.

بالاخره ی بزرگ یا ء؟

اما فرهنگستان جدید در سال ۱۳۷۴ به سردبیری احمد سمیعی (گیلانی) به شیوۀ قبل بازگشت و دوباره با ی کوچک نوشت و همان را هم تصویب کرد. البته طرفداران ی میانجی بزرگ از سال ۱۳۷۷ کتاب‌های درسی را به این شیوه نگاشتند و توجیهشان این بود که برای سهولت در آموزش، نوآموزان را نخست با ی بزرگ خو می‌دهیم و سپس به‌مرور نگارش با ی کوچک را به آن‌ها می‌آموزیم. هرچه جلوتر رفتیم، ناممکن‌بودن این موضوع مشخص‌تر شد و دیدیم که آموزندگان با ی بزرگ خو گرفتند و خواندند و نوشتند و ترک عادت برایشان نشدنی بود.

همان‌طور که می‌دانید این شکل نوشتاری مخالفانی هم دارد که می‌گویند بهتر است این نشانه با ی میانجی بزرگ نوشته شود؛ زیرا این آوا همزه نیست و باید تمایز خطی این دو مشخص شود و همان‌طور که برای مثال می‌نویسیم «موی بلند»، باید بنویسیم «خانه‌ی بزرگ». همچنین سره‌نویسان با این برداشت که این نویسه همزه است و از عربی آمده، آن را به ی تبدیل کرده‌اند.

دلایل استفاده از ی به‌جای ء:

•  پرهیز از اشتباه‌شدن همزه با ی میانجی.
•  ی همزه‌مانند، ممکن است در نوشتار از قلم بیفتد، اما به حرف ی بیشتر توجه می‌کنیم؛ چون روی خط نگاشته می‌شود با باقی حروف هم‌تراز است.
•  وقتی ترکیب‌های دیگر را با کسرۀ اضافۀ ی می‌نویسیم (مثلاً صدای گوش‌نواز و بوی خوش) بهتر است در واژه‌های پایان‌یافته با ه غیرملفوظ هم پایبند به همین هنجار باشیم.
•  قاعدۀ املا به این‌گونه است که هرطور تلفظ می‌کنیم، همان‌طور هم بنویسیم. باتوجه‌به این قاعده، نوشتار ی بزرگ با تلفظش سازگارتر است.
•  ی بزرگ برای یادگیری و آموزش، ساده‌تر است و بهتر فهمیده می‌شود.
•  کتاب‌های متون کهن، بیشتر با ی بزرگ و جدا نوشته شده‌اند.

اما موافقان شکل نوشتاریِ مصوبِ فرهنگستان، به دلایل زیر این شیوۀ نوشتار را بهتر می‌دانند:

• این نشانه همزه نیست، ی میانجی کوچک است و مانند بسیاری دیگر از حروف الفبای فارسی است که یک نویسه و چند تلفظ دارند.
• گذاشتن ی بزرگ، زمان بیشتری را برای نوشتن رایانه‌ای درگیر می‌کند و همچنین با این شیوه می‌توان در مصرف کاغذ صرفه‌جویی کرد.
• همیشه پس از واکه‌های پایانی، ی به کار نمی‌رود. برای نمونه می‌توان گفت: رادیو جیبی به جای رادیوی جیبی؛ بنابراین این قاعده تعمیم‌پذیر نیست.
• برخی املاها در برابر تغییرات آوایی مقاومت می‌کنند؛ مانند: خواهر.
• هیچ طرح پژوهشی مستندی نشان نداده است که یادگیری ی کوچک از ی بزرگ دشوارتر است. اگر هم پژوهشی آن را تأیید کند، ممکن است این دشواری فقط به رسم‌الخط مربوط نباشد.
• نسخه‌های خطی زیادی با ی کوچک وجود دارد و نمی‌توان به‌دلیل تعداد اندکی متن کهن این را به همه و املای امروز تعمیم داد.
• بر اساس گفته‌های اهل هنر، نوشتن با ی میانجی بزرگ، زیبایی متن را کاهش می‌دهد.
• ی میانجی کوچک در دیگر کشورهای فارسی‌زبان نیز به کار می‌رود.
• ی بزرگ ممکن است در خوانش با «ای» اشتباه گرفته شود.

دیدگاه‌ها دربارۀ ی میانجی مختلف و فراوان است. اگرچه در این قیل‌وقال‌ها هر دو طرف نظرهای درخور توجهی برای برتری دیدگاه خود دارند، بهتر است روشی یکدست را پیش بگیریم تا خط فارسی چشم‌نوازتر شود. در این مسیر مصوبات فرهنگستان زبان و ادب فارسی، راهبر خوبی برای رسیدن به این هدف است.

هدیۀ ویراویراست: سپاسگزاریم از اینکه تا انتهای مقاله همراه با ویراویراست بودید. در پایان حکایتی از کتاب اسرارالتوحید، نوشته ابو‌سعید ابو‌الخیر، برایتان آورده‌ایم تا از خواندن آن لذت ببرید:

شیخ ما با جمع صوفیان به در آسیایی (=آسیابی) رسید؛ سرِ اسب کشید و ساعتی توقف کرد. پس گفت: می‌دانید که این آسیا چه می‌گوید؟ می‌گوید تصوف این است که من در آنم. درشت می‌ستانم و نرم بازمی‌دهم و گِرد خویش طواف می‌کنم [و] سفر در خود کنم تا هرچه نباید از خود دور کنم [...].

📚 کتابنامه:

📖 ستایش، ح. (1389). یای میانجی در رسم الخط فارسی. سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب), 3(2 (پی در پی 8)), 201-220. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=114311

📖 فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 1394، دستور خط فارسی، چ۱۳، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی (نشر آثار).

به‌کوشش گروه زبان‌شناسی ویراویراست

با قلم امیرعلی حسینی